In het boek Tricky Tijden – laat je niet gek maken schrijf ik over hoe we op allerlei terreinen in een overgangsfase zitten. Antropologen noemen dit liminaliteit, een verwarrende tussenperiode waarin het niet meer is zoals het was, maar ook nog niet hoe het moet of gaat zijn. In een liminale tijd ontstaat een buitengewone situatie waarin hiërarchieën en gevestigde normen verdwijnen, waarin heilige symbolen worden bespot, autoriteit in welke vorm dan ook in twijfel wordt getrokken, gezag wordt ondermijnd en waarin oude rechten worden opgeschud. Niets lijkt er echt meer toe te doen, terwijl tegelijkertijd alles enorm veel betekenis krijgt. Het verdwijnen van zekerheden geeft een bijzonder wankel gevoel. Tijdens liminaliteit zijn we daarom extra gevoelig voor mensen die zeggen te weten hoe het zit en die prachtige eenvoudige oplossingen beloven. De tussentijd is het domein bij uitstek van de archetypische trickster.
‘Door de permanente liminaliteit in moderne samenlevingen zijn tricksters tot het centrum van de macht doorgedrongen,’ las ik tijdens mijn zoektocht in het werk van politiek antropologen Arpad Szakolczai, Ágnes Horváth en Bjørn Thomassen. Een intrigerende stelling die ik gaandeweg mijn zoektocht steeds meer ben gaan onderschrijven.
Antropologisch onderzoek laat zien dat we in deze dynamiek wereldwijd en in alle culturen, altijd en overal hetzelfde bijzondere personage tegenkomen: de trickster. Er is geen mythologie, geen oorsprongsverhaal, geen film zonder trickster. De trickster is de meester van de grens, het archetype van de twijfel. Soms een schurk, soms een held. Denk aan Pinokkio, Anansi, Robin Hood, Loki en Jack Sparrow. Tricksters zijn experts in grenzeloos gedrag. Vaak verleidelijk, grappig en onschuldig, maar ook schofterig of zelfs ronduit misdadig. Ze creëren voortdurende verwarring waardoor ze mensen alle kanten op kunnen manipuleren, al zullen ze het zelf niet zo zien. Ze breken grenzen open en heilige huisjes af. Alles wat de trickster doet, mag en kan eigenlijk niet, maar doordat hij dingen kapotmaakt, ontstaan nieuwe situaties en mogelijkheden. (Voor meer achtergrondinformatie over de trickster verwijs ik graag naar de boeken The Trickster (1987) van de Amerikaanse cultureel antropoloog Paul Radin en Trickster Makes This World (2008) van Lewis Hyde).
De trickster zit in ieder van ons. In jou, in mij, in ons allemaal. Trickstertactieken horen bij het leven. Niemand wordt geboren als trickster of ís een trickster. Ik moet bekennen dat ik tijdens mijn tricksterverkenningen ook met regelmaat moest denken aan specifieke mensen. ‘Trickster!’ riep ik dan tijdens het Journaal naar de televisie. Maar strikt genomen klopt dit niet en dat is een belangrijk punt om te maken. Mensen zijn geen goddelijke a-morele mythologische wezens. Mensen hebben een hart, een ziel, een geweten. Ze zijn verantwoordelijk voor hun gedrag en te allen tijde aanspreekbaar op hun acties. Het alles-erop-en-eraan-tricksterarchetype kom je enkel en alleen in mythen en verhalen tegen. In het dagelijks leven kun je wél mensen tegenkomen die ontzettend goed zijn in het toepassen van tricky tactieken. Met verschillende motieven. Vanuit een positieve betrokkenheid om heersende vastgeroeste ideeën uit te dagen en heilige huisjes omver te trappen, om zo ruimte te maken voor een nieuwe ordening. Of vanuit slimmigheid, geslepenheid, dommigheid of kwaadaardigheid om jezelf te verrijken en/of anderen en de wereld bewust te schaden. De discussie hierover is essentieel.
Het trickster archetype heeft in alles te maken met het de rebellie tegen de gevestigde normen en maatschappelijke conventies. Wetenschappelijke rapporten die een ander licht op de werkelijkheid bieden dagen uit tot andere conclusies en nieuw beleid. Artiesten en kunstenaars laten ons in de spiegel kijken, zodat we blijven nadenken over vanzelfsprekendheden. Ook zie je het effect van het trickster archetype tegenwoordig terug in hoe mensen de mainstream media uitdagen. Boeken kun je zelf uitgeven, podcasts en youtube bieden ruimte aan gemarginaliseerde stemmen, onconventionele ideeën en diverse perspectieven. Via alternatieve platforms kun je losbreken van de beperkingen en regels van de reguliere media. Archetypische tricksters dagen uit tot anders kijken, bevragen gevestigde verhalen en leggen verborgen waarheden bloot. Daarom word mythologische tricksters ook wel cultuurmakers genoemd. Door conventionele verhalen en machtsverhoudingen te verstoren, kun je een meer genuanceerd begrip krijgen van complexe zaken. Ten minste, en dat is van wezenlijk belang, als we zelf kritisch blijven nadenken en trickster verhalen niet zo maar klakkeloos over te nemen. Tricksters tactieken laat mensen spelen met grenzen. Dit biedt stof tot nadenken, daagt uit om aannames te checken en je begrip te vergroten. Om met een frisse blik en middels kritisch denken opnieuw te kunnen bepalen wat waar is en wat niet. En precies dit gaat tegenwoordig helaas vaak mis. Het internet en de groter groeiende invloed van AI zijn hierbij game changers geweest in de menselijke geschiedenis. Desinformatie, misinformatie en bullshit is van alle tijden, maar nu in zo’n grote mate aanwezig dat het lastig is nog te zien wat echt is en wat nep. Een speelveld waarin trickster tactieken naar hartelust gebruikt worden, wat de chaos nog groter maakt.
Het niet meer kunnen zien wat wat is, is een reële bedreiging voor onze mentale gezondheid, onze democratie en daarmee voor onze samenleving. Tricksterenergie is essentieel om niet vast te komen zitten in denkramen en structuren, maar je moet er niet teveel van hebben en wel zelf kunnen blijven nadenken.
De vrolijke charlatan is een leuk archetype, maar het mag duidelijk zijn dat het niet leuk is als die de publieke ruimte bepaalt. De trickster daagt mensen uit om een moreel oordeel te vellen over zijn tricksterstreken. Dat is een van de functies van de mythologische tricksterverhalen, dat de toehoorders erover praten en bespreken wat ze ervan vinden. Was Robin Hood een held of een schurk? Is het een politiek slimme zet om mailtjes of bonnetjes kwijt te raken en ergens geen actieve herinnering aan te hebben, of is het schofterig en crimineel gedrag? Is een bestuurder die de jaarcijfers weet op te poetsen door cruciale informatie handig te omzeilen de gedroomde leider, ietwat nalatig of iemand die de boel belazert? Is het poneren van een tweedeling, zoals tussen ‘stad en platteland’ of ‘echte vluchtelingen en gelukszoekers’, toegestaan om je verhaal kracht bij te zetten of stuurt het de discussie weg van de feiten? En wat doen we met de impliciete tweedeling die ontstaat wanneer er een grote politieke focus wordt gelegd op ‘De Gewone Nederlander’? Tricky, maar wanneer is dit een onschuldig en handig communicatief frame en wanneer gaat het de grens over naar manipulatie en polariserende tactieken? Belangrijke zaken om bij stil te staan. Trickstertactieken roepen morele vragen op. Het is aan ieder van ons om deze te beantwoorden, om zo samen op basis van waarachtige informatie (nieuwe) werkelijkheden te kunnen creëeren.
Tricksterlogica geeft een vreemd soort gevoel van betovering. Het werkt dempend en verdovend en heeft ergens iets weergaloos onweerstaanbaars. We vóelen dat er iets niet klopt en tóch gaan we er in mee. Er is geen sprake van onderdrukking, uitbuiting of dwang, maar een vrijwillig opgeven van de eigen waarheid. We worden op allerlei manieren regelmatig in de maling genomen, onder de noemer van marketing of public relations. De trickster is dan als een slimme ondernemer die je iets probeert te verkopen en heeft een stiekeme aantrekkingskracht die ons fataal kan worden. De realiteit is te vaak iets geworden om mee te spelen en naar je hand te zetten. Wanneer spelen met feiten de norm is geworden, is het ontzettend lastig om informatie op juistheid en waarachtigheid te toetsen. Perceptiemanagement is op veel plekken belangrijker geworden dan feitelijke en inhoudelijke informatie. Informatie vanuit leiders, politiek, management en organisaties is op zijn zachtst gezegd niet altijd volledig en soms gewoon gelogen. Er wordt door allerlei partijen met rapporten gespeeld, verhalen gespind. Op grote en kleine schaal, van links naar rechts en van boven naar beneden. We zijn tricksterstreken veel te normaal gaan vinden, met als gevolg dat mensen hun vertrouwen hebben verloren in politiek en management.
Ik heb zeven trickstertactieken gedestilleerd uit het enorme aanbod aan mogelijkheden, er zijn er vast en zeker meer. Ze werken fantastisch in het zaaien van verwarring en het anderen meekrijgen in jouw eigen verhaal. Ook creëren ze monsters van twijfel die ervoor zorgen dat we nog ontvankelijker worden voor deze tactieken. Ze worden door iedereen gebruikt, van links naar rechts, van boven naar beneden, in profit en non-profit, door activisten en lobbyisten. Die tactieken zijn een essentieel onderdeel van het leven, maar worden tricky als we er te veel van hebben en wanneer mensen met kwaadaardige intenties ermee aan de haal gaan. In het boek Tricky Tijden meer hierover en hoe hiermee om te gaan.
Zeven trickstertactieken om verwarring te zaaien, te manipuleren en grenzeloze onveiligheid te creëren
Tricksterlogica geeft een vreemd soort gevoel van betovering. Het werkt dempend en verdovend en heeft ergens iets weergaloos onweerstaanbaars.
Tijdens mijn zoektocht naar de patronen van transformaties ben ik gaan houden van de trickster, maar ben ik ook geschrokken van de impact die dit archetype op onze moderne samenleving en het leiderschap in organisaties heeft. Ik zie een verband tussen het wijdverbreide wantrouwen naar leiders en organisaties en het tricksterarchetype dat zich de afgelopen jaren naar het centrum van ons leven heeft weten te manoeuvreren. In de mythologie zijn het figuren die voor opschudding zorgen en creativiteit brengen, met leiders strijden, maar nooit zelf de leider zullen zijn. Daar is het misgegaan. Wij zijn tricksterlogica en -tactieken steeds meer gaan verwarren met leiderschapsvaardigheden. Op veel plekken gaat het niet zozeer om het communiceren van de waarheid, maar over hoe je de feiten kunt gebruiken om jezelf of een product er beter uit te laten zien, en je tegenstander slechter. Is dat niet van alle tijden? Ja en nee. Met de keuze voor een oneindige kernwaarde als economische groei (wat ruimte geeft voor spelen met grenzen), de vlucht van het internet (waarin alles elke dag kan veranderen), de loskoppeling van de geldwaarde van goudwaarde (waardoor de financiële ruimte een speeltuin is voor speculanten) en artificial intelligence (waar niets meer lijkt wat het is) hebben we een unieke mix van factoren te pakken die leiden tot een grote liminaliteit waarin we de trickster tot held en leider hebben gemaakt.
De onbegrensdheid van langdurige maatschappelijke liminaliteit stimuleert trickstergedrag. Een trickstercultuur betekent een samenleving waarin we elkaar voortdurend in de maling nemen. Ratings van restaurants blijken fake, want gewoon aangekocht. Diploma’s voor opleidingen blijken in de praktijk minder voor te stellen dan op papier was beloofd. Schijnbaar neutrale onderzoekers worden betaald door een belangenpartij. Politici raken belangrijke notities zogenaamd kwijt. Reclames beloven grootse dingen. Foto’s op Instagram zijn gefotoshopt waardoor schoonheidsidealen onrealistisch zijn geworden (en er mensen zijn die plastisch chirurgen vragen hun gezicht te modelleren naar een Instagramfilter). Het is een cultuur die past bij het huidige post-truth tijdperk, door sommigen zelfs als post-reality geduid, waarin gevoelens en meningen belangrijker lijken te zijn dan feiten, er wantrouwen heerst en op emoties wordt ingespeeld om politieke macht te krijgen. In een trickstercultuur zijn het tricksters die de waarheid produceren. We worden voortdurend voor de gek gehouden, besodemieterd, voorgelogen, bedonderd en opgelicht. Het verschil tussen waarheid en leugen doet er in een trickstercultuur niet meer zo toe. Het is volstrekt acceptabel om te bluffen, jezelf zonder enige gêne tegen te spreken en alle kritiek bij voorbaat weg te wuiven als fake. Wie het niet met je eens is maak je belachelijk. En degenen die dit het beste kunnen worden de leiders. Bovendien voedt het een enorme strijd onder mensen over wie nou eigenlijk wie voor de gek houdt. Welke verhaal kun je geloven, wie spreekt de waarheid. En wie niet.
Het klinkt zo logisch: maak mensen die excelleren in trickstertactieken nooit tot leider. Benut ze om je uit te dagen, om de boel op te schudden, maar geloof hun verdraaide verhalen niet en geef ze geen toegang tot de machtsarena. Verwar zelfvertrouwen niet met deskundigheid. Een grensspeler kan geen grenzen stellen, geen knopen doorhakken, geen mensen aansturen, niet zijn of haar eigen waarheid spreken, want die heeft hij niet … De trickster is een belangrijke randfiguur, die zich in onze cultuur op de een of andere manier in het centrum van de macht heeft weten te manoeuvreren. Dat hebben we met z’n allen gedaan en dat pakt desastreus uit.
Tricksters kunnen anderen in de maling nemen zolang er mensen zijn die erin trappen. Het grote gevaar is dus niet de trickster, maar dat we erin trappen. We laten ons makkelijk verleiden door ons diepe verlangen naar een goed verhaal en een quick fix. We hebben meer te vrezen van onze eigen naïviteit dan van kwaadaardige mensen. In de onzekerheid van een liminale periode hebben we een enorme behoefte aan charismatisch leiderschap en maken we massaal de vitale fout om trickstertactieken te verwarren met charisma.
Tricksterlogica en -tactieken zijn in zichzelf niet verkeerd, ze bezitten een mythische creatiekracht. Maar bij onvoldoende tegendruk nemen ze iedereen mee in een negatieve spiraal van gladde praat, liegen, bedriegen, schelden, elkaar schofferen, anderen uitbuiten en mensen tegen elkaar ophitsen (niet alleen op X). Dan wordt de eens zo speelse en geestige trickster steeds egoïstischer en onaanspreekbaar op gedrag, omdat hij meester is in het duiken voor verantwoordelijkheid en het bespelen van grenzen.
Hoe spannend en opwindend de mogelijkheden van de trickster ook zijn, het maakt ons langzaam gek. We raken weg bij ons gevoel, verliezen contact met onszelf, elkaar en de natuur. En precies dat contact is juist nu zo hard nodig. Tricksters behoren toe aan de periferie en horen niet in het centrum van de macht te zijn. Vaak betekent veranderen dat we ons moeten bevrijden van knellende keurslijven, dat we grenzen verleggen en de boel openbreken. Ik denk dat er gek genoeg nu een ander soort verandering, of revolutie, nodig is. Niet zozeer nog meer groei en nieuwe ideeën, maar juist terug naar de basis. Om de uit de hand gelopen trickstercultuur te begrenzen, hebben we een tegengeluid nodig van menselijke waarachtigheid, contact met de realiteit, stilte, intuïtie, zingeving, onderlinge relaties en de natuur. Om te navigeren door de liminaliteit van de grote veranderingen van deze tijd, hebben we onderlinge verbondenheid, echtheid en oprechtheid nodig. Zodat we in het loslaten van wat we kennen elkaar kunnen vasthouden.
Die hele trickstercultuur is natuurlijk een integraal onderdeel van de grote problemen die schreeuwen om aandacht. Vaak wordt gezegd: If you can’t stand the heat, get out of the kitchen. Ik geloof dat de keuken kapot is. Dus: let’s fix the kitchen.
Antropologisch onderzoek laat zien dat we in deze dynamiek wereldwijd en in alle culturen, altijd en overal hetzelfde bijzondere personage tegenkomen: de trickster. Er is geen mythologie, geen oorsprongsverhaal, geen film zonder trickster. De trickster is de meester van de grens, het archetype van de twijfel.Soms een schurk, soms een held. Denk aan Pinokkio, Anansi, Robin Hood, Loki en Jack Sparrow.
De vrolijke charlatan is een leuk archetype. Maar niet als die de discussie gaat bepalen en we in een cultuur van halve waarheden belanden, vindt antropoloog Jitske Kramer.