Cultureel verdwaald
Een samenhangend geheel
Als je door een antropologische bril kijkt naar ogenschijnlijk los van elkaar staande incidenten, protesten en escalaties in de samenleving (of jouw organisatie), dan zie je dat deze onderdeel zijn van een groter samenhangend geheel. Culturen hebben altijd een eigen interne logica. Bij grote veranderingen is het niet één klein gebiedje dat verandert, maar wordt de samenhang en de hele logica van het culturele verhaal uitgedaagd. Dat maakt de fase van liminaliteit tijdens transformaties zo intensief. Allerlei zaken die eerst normaal waren, zijn dat nu niet meer. Het bekende culturele narratief staat onder druk, wat zorgt voor verhitte discussies. Ik schreef er het boek Tricky Tijden over.
Cultuur: UNIEKE antwoorden op universele vragen
Culturen komen niet uit de lucht vallen, culturen maken we samen. Mensen vormen culturen en culturen vormen mensen. Culturen zijn betekenisgevende systemen. Ze vertellen ons over esthetiek, over wat mooi is en wat niet. Over moraliteit, over wat goed is en wat fout. Over wat we moeten geloven, over wat waar is en wat niet. Cultuur geeft ons unieke antwoorden op allerlei universele vragen, waardoor we niet overal opnieuw over na hoeven te denken. Denk aan universele vragen als: wat is goed leiderschap, hoe gaan we om met tijd, met goed samenleven, met man/vrouw-verschillen, met de verdeling van rijkdom, met de natuur, et cetera.
Elke groep heeft in de loop der jaren net iets andere antwoorden gevonden op dezelfde menselijke vragen. Omdat niets betekenis van zichzelf heeft, moeten mensen samen betekenis geven aan het leven en dat doet elke groep weer net een beetje anders. De kernvragen zijn hoe we vreedzaam met elkaar kunnen samenleven en hoe we vruchtbaar kunnen samenwerken. De unieke antwoorden vormen samen een specifieke cultuur. Als de antwoorden niet meer bij de veranderende omgeving of ontwikkelingen binnen de cultuur passen, betekent dit dat mensen op zoek moeten naar nieuwe antwoorden. Dat is cultuurverandering.
Cultuur: de ‘harde’ en de ‘zachte’ kant
Cultuur schept orde in de chaos om ons heen, vormt onze relaties, onze systemen en de fysieke en virtuele wereld waarin we leven. Het is een hardnekkig misverstand dat cultuur slechts gaat over ‘relaties, omgangsvormen en symbolen’. Systemen staan niet los van cultuur, iets wat veel mensen denken. Anders gezegd, cultuur toont zich in het samenspel van de ‘harde’ organisatiekant (ook wel de ‘blauwe’ kant of systeemwereld genoemd) en de ‘zachte’ relationele kant (de zogenaamde leefwereld). Cultuur wordt ook wel een collectieve fantasie genoemd waarin we allemaal zijn gaan geloven. Als we allemaal in eenzelfde kader geloven, geeft dit houvast in ons denken en handelen.
Een cultuurverandering is de combinatie van een verandering in het collectieve narratief (de waarden), de collectieve gedragspatronen (de normen) én een verbouwing van de systemen in de fysieke realiteit en de onlinewereld. Een systeemverandering is dus altijd ook een cultuurverandering.
Als we de verleidingen van de trickster kunnen weerstaan, kunnen we dwars door de turbulentie van transities heen gaan.
Groot maatschappelijk project waarin ‘de economie’ centraal kwam te staan
Je zou kunnen zeggen dat we in Europa (in de wereld) de afgelopen 400 jaar aan een groot maatschappelijk project hebben gewerkt: het verbeteren van het leven van mensen door materiele vooruitgang. Economische groei is gaandeweg gekozen tot motor van de economie, en kreeg daarmee een centrale plek in ieders leven. In termen van cultuurvorming werd ‘economische groei’ een belangrijke kernwaarde, die de basis vormde voor een cultureel narratief, met daaruit voortvloeiende collectieve gedragspatronen, wetten en systemen. Alles wat economische groei kan bevorderen wordt in dit culturele verhaal als mooi en goed gezien. Mensen die goed zijn in het bewerkstelligen van materiële groei, krijgen leiderschap en de macht om de wereld verder naar eigen inzicht vorm te geven. Onze huidige cultuur is gevormd, door in onze antwoorden op allerlei universele vragen het aspect economische groei altijd mee te nemen.
De economie is geen natuurwet, het is een concept
Economen hebben veel meer invloed op politieke keuzes dan sociologen, antropologen, biologen en psychologen. Dat is goed te verklaren vanuit de dominante invloed van de economie en de culturele kernwaarde economische groei. Degenen die direct bijdragen aan deze heilige graal krijgen aanzien en belang. Ons leven is doordrenkt met economische ideeën die gepresenteerd worden als heilige wetmatigheden. Door te werken met formules en modellen lijkt economie meer op een exacte wetenschap dan op de sociale wetenschap die het feitelijk is. De werkelijke wereld is veel grilliger dan de economische modellen, die grote tekortkomingen hebben en bol staan van verouderde aannames over menselijke drijfveren. Economen zijn geen neutrale onderzoekers. Achter de ogenschijnlijk objectieve cijfers en grafieken gaat een enorme berg culturele aannames en opvattingen schuil, waardoor economische modellen een politieke kleuring hebben en verweven zijn met onuitgesproken mensbeelden. Economie is onderdeel van ons culturele verhaal. Het geen natuurwet, het komt niet uit de lucht vallen, maar zit vol met morele en politieke keuzes. Het is een verhaal, een concept, iets waar we gezamenlijk betekenis aan geven.
Cultuur en macht
In de vorming van cultuur spelen machtsverhoudingen een belangrijke rol, omdat cultuur, en dus onze feitelijk leefwereld, ontstaat in interactie en besluitvorming. In elke interactie creëren we de verhalen waarin we geloven. Het maakt daarbij uit wat je zegt, waar je het zegt, hoe je iets zegt, maar ook wie iets zegt. Niet iedereen heeft dezelfde macht om besluiten te nemen of de positie om überhaupt deel te mogen nemen aan het gesprek. Naar sommigen luisteren we wel en naar anderen niet. Er zijn altijd mensen die macht hebben over anderen, mensen zijn hiërarchische wezens en zullen altijd apenrotsen bouwen. De groepjes die we vormen, hebben ook altijd grenzen. Binnen de groepjes en tussen de groepjes moeten we manieren vinden om met de altijd aanwezige tegenstellingen, botsende meningen en machtsverhoudingen om te gaan. Cultuurvorming en -verandering gaat dus ook altijd over macht. In elk besluit dat we nemen veranderen we de wereld of bestendigen dat wat we hebben.
Cultureel verdwaald in beeld
Cultureel verdwaald: stel de juiste vragen om de weg te vinden
Tijdens de liminale fase van transformaties zijn we als het ware verdwaald in ons eigen persoonlijke of culturele verhaal en worden we uitgedaagd nieuwe wegen en paden te vinden. Het vraagt moed om te erkennen dat we wel weten dat het anders moet, maar nog niet precies hoe het er uit moet zien, hoe we daar kunnen komen of hoelang het gaat duren. Grote veranderingen zijn niet een kwestie van een planning maken om van A naar B te komen. Het is veel meer A achter je laten en dan zoeken wat B precies inhoudt en hoe je dat samen met de betrokkenen vorm kan geven. We zullen onze CO2-uitstoot drastisch moeten verminderen, maar onduidelijk is hoe. Wat kost het? Wat levert het op? Is het haalbaar? Is het schaalbaar? Wat doen anderen…? Dat zijn veelal de soort vragen die we stellen. Het zijn precies deze vragen die maken dat we blijven doen wat we deden. Ze trekken alle energie uit goede voornemens en veroordelen ons tot de status quo waarvan we steeds beter zien dat die niet houdbaar is. We weten het, we irriteren ons, maar echt veranderen is makkelijker gezegd dan gedaan. Het is ontzettend moeilijk om buiten deze kaders te denken. Het is moeilijk om je voor te stellen dat we ook andere vragen zouden kunnen stellen, maar wat zou er gebeuren als we vaker vragen zouden stellen als: Maakt dit jou en mensen om je heen nu en in de toekomst gelukkiger? Is het goed voor de planeet? Maakt het dingen eenvoudiger? Wordt het er mooier van?
Creatie, moed en pas op voor tricksters
Navigeren door liminaliteit betekent aanvaarden dat we dingen niet begrijpen. Je stapt als het ware bewust op de drempel tussen het bekende en het onbekende, het vertrouwde en het vreemde. Antropologen noemen dat liminaliteit. Je erkent dat de waarheid complex is en stelt je open voor nieuwe perspectieven en mogelijkheden, waarbij je accepteert dat ook jouw antwoorden en overtuigingen niet de definitieve waarheid zijn. Het vraagt persoonlijk leiderschap met creatie en moed om tot nieuwe oplossingen te komen. Creatie om nieuwe dingen te laten ontstaan, moed om met oude dingen te breken en nieuwe dingen te integreren. Leiderschap is iets wat ons allemaal aangaat en waar we allemaal een verantwoordelijkheid in hebben. Leiderschap aan liminaliteit betekent op de drempel blijven staan en de ruimte van de chaos begeleiden. Niet door zelf allerlei oplossingen te geven, maar door het proces om daar te komen te begeleiden. En de creatieve kracht van de trickster benutten en je niet laten verleiden door misleidende of schofterige trickstertactieken.
Als het hart van de macht het wil
De oncomfortabele waarheid is natuurlijk dat degenen die veel profijt hebben van het huidige systeem ook veel te verliezen hebben bij een verandering. Een vreedzame transformatie vraagt dappere leiders die durven te gaan handelen vanuit een nieuw verhaal, ook als dat hun eigen positie en die van hun peergroup schaadt. Het vraagt van iedereen kritisch kijken naar eigen handelen. Wanneer dit niet lukt, dan neemt de boosheid van de groepen die nu pijn ondervinden van het huidige culturele systeem logischerwijs alleen maar toe. Transformaties gaan ook altijd over macht. Zoals ik vaak zeg: ‘Als het hart van de macht het wil, is het met 24 uur geregeld.’ De vraag is dan: waar zit jouw macht en wat wil jouw hart?
Verdwaald maar niet verloren
Interview Coachlink magazine
Wie van streek raakt door bedreigingen voor vrede, klimaat, welvaart, natuur of transgenders, zou eens te raden kunnen gaan bij Jitske Kramer. Zij bekijkt de grote transformaties en cultuur- veranderingen van deze tijd door de lens van de culturele antropologie. ‘De huidige verwarring biedt volop kansen om het straks met elkaar
weer beter te doen.’